به گزارش داغ (دیده‌بان امنیت غذایی)، خاک، یکی از مهم‌ترین منابع و نهاده‌های مورد نیاز در کشاورزی است که با داشتن اطلاعات درست و منطقی از آن، می‌توان برنامه‌ریزی کارآمدتری برای کشاورزی انجام داد. تهیه نقشه‌های خاک‌شناسی می‌تواند مبنای بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها در بخش کشاورزی و حتی بخش‌های عمرانی مانند راه‌سازی و… باشد. به همین دلایل است که مطالعات خاک‌شناسی از حدود ۷۰ سال قبل در کشور شروع و هنوز هم در حال تکامل است.
شروع مطالعات خاک از دهه ۳۰
هادی اسدی رحمانی، رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب در این مورد گفت: سابقه نقشه‌های خاک‌شناسی در کشور به دهه ۳۰ و شروع سدسازی‌ها برمی‌گردد؛ در همین سال‌ها (حدود سال ۱۳۳۲) ایران به عضویت فائو درآمد و با شروع سدسازی‌ها از فائو درخواست کرد که کارشناسانی برای مطالعه اراضی پایاب سدها در اختیار ایران قرار دهد.
اسدی توضیح داد: پیرو آن حدود همان سال‌ها بخش خاک‌شناسی در بنگاه مستقل آبیاری که در بدنه وزارت کشاورزی قرار داشت، ایجاد شد؛ اولین نقشه‌های خاک‌شناسی در حدود سال ۱۳۳۲ تهیه و از آن زمان تاکنون حدود ۵/۲۲ میلیون هکتار از اراضی کشور مورد بررسی قرار گرفته است. حدود ۱۷ الی ۱۸ میلیون هکتار آن توسط موسسه تحقیقات خاک و آب و بقیه نیز توسط وزارت نیرو انجام شده است.
وی افزود: این نقشه‌ها دارای میزان دقت و مقیاس‌های مختلف هستند که برخی از آنها برای استفاده در کشاورزی اطلاعات بیشتر و مناسب‌تری به دست می‌دهند.
اسدی افزود: پس از آن و بعد از یک تعلل تقریبا ۲۰ ساله که توجه کمتری به مطالعات خاک‌شناسی می‌شد، مجددا موضوع مطالعات خاک مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۳۹۸ قانون جامع حفاظت از خاک ابلاغ شد و در این راستا وظایفی به وزارت جهاد کشاورزی محول شد که از آن موقع، بخش اجرایی این قانون به معاونت آب و خاک وزارتخانه و اداره کل خاک این معاونت واگذار شد. در این ابلاغیه موسسه تحقیقات خاک و آب فقط وظیفه نظارت را بر عهده دارد.
نقشه‌های تناسب اراضی
رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب در ادامه عنوان کرد: کار ارزشمندی که در موسسه خاک و آب انجام شده، تهیه «نقشه‌های تناسب اراضی» با استفاده از نقشه‌های خاک‌شناسی موجود و اطلاعات دیگر است که در این نقشه‌ها سه لایه اطلاعاتی مختلف و تأثیرگذار در کنار همدیگر قرار می‌گیرند و «نقشه‌های تناسب اراضی» از آن حاصل می‌شود. این سه لایه اطلاعات عبارتند از: نقشه‌های خاک‌شناسی که اطلاعاتی در مورد وضعیت کلی خاک مانند: عمق خاک، شوری، شیب، سنگریزهها و… به‌دست می‌دهند؛ لایه اقلیم که خصوصیات اقلیمی هر منطقه و اطلاعات مربوط به پتانسیلهای اقلیمی را در اختیار ما میگذارد و لایه اطلاعات گیاه که مشخص می‌کند، یک گیاه مشخص، چه نیازهای اقلیمی و خاک‌شناسی دارد.
اسدی افزود: بعد از ترکیب این سه لایه اطلاعات و تهیه نقشه‌های تناسب اراضی، در نهایت مشخص می‌شود که چه منطقه‌ای برای کشت چه گیاهانی مناسب است و بر این اساس دستهبندیهایی بین مناطق مختلف انجام می‌شود که می‌تواند مبنایی برای مدیریت کشتوکار در مناطق مختلف باشد.
وی در ادامه گفت: یکی از مهم‌ترین استفاده‌های نقشه‌های تناسب اراضی این است که پس از تهیه این نقشه‌ها، می‌توان برای طرح مهمی مانند «الگوی کشت» اقدام و برنامه‌ریزی مناسب‌تری انجام داد.
تعیین قابلیت‌ها و محدودیت‌های خاک‌های مختلف
میرناصر نویدی، رئیس بخش خاک‌شناسی سازمان تحقیقات خاک و آب نیز در مورد نقشه‌های خاک‌شناسی گفت: منابع خاک و آب جزء سرمایه‌ها و نهاده‌های اصلی کشاورزی و منابع طبیعی هستند و بدون توجه به این منابع، امکان ادامه کشاورزی به‌صورت منطقی وجود نخواهد داشت.
نویدی ادامه داد: بسته به شرایط اقلیمی و طبیعی مختلف، در کشور ما خاک‌های متفاوتی وجود دارد. برای استفاده بهتر از این منابع خاک و متناسب با قابلیت‌ها و محدودیت‌هایی که این خاک‌ها دارند، باید طی فرآیند مطالعات خاک‌شناسی و طبقه‌بندی اراضی، به شناسایی و مکان‌یابی خاک‌های مختلف اقدام کرد.
وی افزود: طی این فرآیند، خصوصیات مختلف خاک‌ها مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد تا در نهایت قابلیت‌ها و محدودیت‌های خاک‌های مختلف برای کشاورزی مشخص شود.
رئیس بخش خاک‌شناسی سازمان تحقیقات خاک و آب ادامه داد: تهیه نقشه‌های خاک‌شناسی با توجه به خصوصیات مورد ارزیابی، اطلاعات ذی‌قیمتی را در اختیار می‌گذارند که دادههای پایه‌ای و مبنایی برای تصمیم‌گیری‌های خرد و کلان در بخش کشاورزی محسوب می‌شوند؛ بهطور مثال مبنایی برای اجرای طرح‌های مهمی مانند الگوی کشت هستند.
بررسی خاک بر اساس دستورالعمل‌های مشخص
نویدی توضیح داد: اطلاعاتی که حین مطالعات خاک‌شناسی بدست می‌آید، بدین شکل است که طبق پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های خاص، نقاط مطالعاتی به‌نام نیمرخ یا پروفیل خاک مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌گیرند.
وی افزود: در این مطالعات اطلاعات مهمی مانند: توپوگرافی خاک، عمق خاک، شناسایی لایه‌های مختلف، میزان مواد اصلی تشکیل دهنده خاک از قبیل شن، رس و سیلت، بافت خاک، رنگ، میزان سنگریزه، پراکنش ریشه‌ها، PH خاک، میزان گچ و آهک، مقدار مواد غذایی خاک (بسته به نیاز) و اطلاعات دیگری از این دست مورد بررسی قرار می‌گیرند. از مجموعه این خصوصیات اطلاعاتی به‌دست می‌آید که حاصل آن طبقه‌بندی خاک‌های مختلف است و بر اساس آن خاک‌ها در دسته‌بندی‌های مشخصی قرار می‌گیرند.
کیفیت متفاوت نقشه‌ها
وی توضیح داد: کیفیت این نقشه‌های خاک‌شناسی نیز متفاوت است و آنها را به شکل‌های مختلفی دسته‌بندی می‌کنند که در یکی از این دسته‌بندی‌ها، بر اساس دقت است. نقشه‌ها را طبق این مشخصه به سه دسته مطالعات اجمالی، نیمه‌تفصیلی و تفصیلی، تقسیم می‌کنند. مطالعات نیمه‌تفصیلی و تفصیلی، برای کشاورزی اطلاعات دقیق‌تری به‌دست می‌دهند.
نویدی افزود: یک نوع دیگر تقسیمبندی نقشه‌ها بر مبنای مقیاس است که مقیاس‌های یک‌بیست هزارم، یک‌بیست‌و پنج هزارم، یک‌پنجاه هزارم، یک‌صد هزارم، یک‌میلیونی‌ام و … تقسیم می‌شوند که سه مورد اول برای کشاورزی مناسب‌تر هستند.
