خاویار ایران؛ گنجینه گمشده درآمدزایی و دیپلماسی اقتصادی
در میان منابع طبیعی و تولیدات ارزشمند ایران، خاویار جایگاهی منحصربه‌فرد دارد. این محصول لوکس که زمانی به عنوان "طلای سیاه" شناخته می‌شد، نه‌تنها از نظر اقتصادی دارای ارزش بالایی است، بلکه می‌تواند به عنوان ابزاری کارآمد در دیپلماسی اقتصادی ایران نیز عمل کند. با این حال، به نظر می‌رسد ظرفیت‌های واقعی این صنعت آن‌گونه که باید مورد توجه قرار نگرفته است.
خاویار ایران به دلیل کیفیت بالایش همواره در بازارهای جهانی مشتریان خاص خود را داشته است. برخلاف بسیاری از محصولات صادراتی که با نوسانات قیمت در بازارهای جهانی مواجه هستند، خاویار کالایی با تقاضای پایدار و انعطاف‌ناپذیر محسوب می‌شود. مشتریان این محصول عمدتاً از کشورهای ثروتمند اروپایی، آمریکایی و شرق آسیا هستند که حاضرند بهای گزافی برای مرغوب‌ترین انواع آن بپردازند. این ویژگی، خاویار را به یکی از معدود محصولات صادراتی ایران تبدیل کرده که می‌تواند ارزآوری قابل توجهی داشته باشد، بدون آنکه مانند نفت تحت تأثیر تحریم‌ها یا نوسانات بازارهای جهانی قرار گیرد.
توسعه فعالیت‌های شیلات و صنعت پرورش ماهیان خاویاری در ایران از مزیت نسبی بی‌نظیری برخوردار است. دسترسی به سواحل جنوبی دریای خزر، دانش فنی بومی پرورش ماهیان خاویاری و تجربه تاریخی در تولید و صادرات خاویار، عواملی هستند که می‌توانند ایران را به یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی این محصول تبدیل کنند. با این حال، مشکلاتی همچون قاچاق خاویار، عدم حمایت کافی از پرورش دهندگان بخش خصوصی و نبود برنامه‌ریزی بلندمدت برای بازاریابی بین‌المللی، باعث شده تا سهم ایران از بازار جهانی این محصول به مراتب کمتر از پتانسیل واقعی آن باشد.
نکته حائز اهمیت دیگر، نقش خاویار در دیپلماسی اقتصادی ایران است. این محصول می‌تواند به عنوان سفیر اقتصادی ایران در بازارهای جهانی عمل کند. در شرایطی که بسیاری از کالاهای ایرانی با موانع صادراتی مواجه هستند، خاویار به دلیل ماهیت خاص خود می‌تواند راهی برای ایجاد ارتباطات تجاری جدید باشد. تجربه نشان داده که حتی در اوج تحریم‌ها نیز تقاضا برای خاویار ایرانی در بازارهای جهانی وجود داشته است.
برای بهره‌برداری کامل از این ظرفیت، نیازمند تغییر نگرش در مدیریت این صنعت هستیم. سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی برای بهبود کیفیت و کمیت تولید، ایجاد زنجیره ارزش کامل از تولید تا بازاریابی بین‌المللی، مبارزه جدی با قاچاق و حمایت از پرورش دهندگان بخش خصوصی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند صنعت خاویار ایران را به جایگاه واقعی خود برساند.
تولید جهانی خاویار در سال ۲۰۱۴ حدود ۲۹۰ تن بود که این میزان در سال ۲۰۲۴ به ۶۵۰ تن رسید و در دهه اخیر چین با تخمین تولید سالانه‌ای بین ۷۵ تا ۱۴۴ تن، به بزرگترین تولیدکننده خاویار جهان تبدیل شده است. هم‌اکنون ۴۵ کشور جهان در زمینه تولید گوشت ماهیان خاویاری فعال بوده که اغلب فاقد ذخایر طبیعی این ماهیان هستند. بر اساس آخرین آمار فائو، ایران نیز در این آمار رتبه سوم تولید گوشت ماهیان خاویاری را به خود اختصاص داده و سهم آن از تولید جهانی خاویار در سال ۲۰۲۳ حدود ۴ درصد بوده است. ایران در سال ۱۴۰۳ از نظر ارزش صادرات خاویار در رتبه چهاردهم جهانی و از نظر قیمت واحد، با بالاترین میانگین فروش، جایگاه نخست را به دست آورد. همچنین در سال جاری، بیش از ۷ تن خاویار ایرانی به ۳۳ کشور صادر شد و گزارش‌ها نشان می‌دهد همین میزان نیز به‌صورت مسافری از کشور خارج شده است.
در نهایت، خاویار تنها یک محصول صادراتی نیست، بلکه نمادی از توانمندی‌های اقتصادی ایران در حوزه‌هایی است که می‌توانند با کمترین وابستگی به فناوری‌های خارجی، بیشترین ارزش افزوده را ایجاد کنند. توجه جدی وزارت جهاد کشاورزی و سازمان شیلات ایران به این صنعت می‌تواند الگویی باشد برای توسعه سایر بخش‌های اقتصادی که از مزیت نسبی برخوردارند ولی تاکنون مورد غفلت قرار گرفته‌اند. در شرایطی که اقتصاد ایران به دنبال راه‌های جدید برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی است، صنعت خاویار می‌تواند یکی از پاسخ‌های کارآمد به این نیاز باشد.
