نقش دیم‌زارها و امنیت غذایی در جهان درگیر تغییرات اقلیمی
تغییرات اقلیمی با تشدید نوسانات دما، کاهش بارندگی‌های قابل اعتماد و افزایش فراوانی خشکسالی‌ها، چالش‌های بی‌سابقه‌ای را پیش روی نظام‌های کشاورزی جهان قرار داده است. در این میان، دیم‌زارها به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و هماهنگ‌ترین شیوه‌های کشت با محیط‌های کم‌آب، نقشی حیاتی در تأمین امنیت غذایی ایفا می‌کنند. این سیستم‌های کشاورزی که متکی به بارش‌های طبیعی هستند، نه تنها در برابر شوک‌های اقلیمی مقاوم‌تر هستند، بلکه می‌توانند الگویی برای تطابق پایدار با شرایط جدید آب‌وهوایی ارائه دهند.
برخلاف کشاورزی آبی که وابستگی شدیدی به منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌ها دارد، دیم‌زارها از مکانیسم‌های طبیعی سازگاری برخوردارند. گیاهان کشت دیم مانند گندم، جو، عدس و نخود، ریشه‌های عمیق‌تر و توانایی بالاتری در استفاده از رطوبت محدود خاک دارند. این ویژگی به آن‌ها اجازه می‌دهد حتی در سال‌های کم‌بارش نیز تا حدی عملکرد قابل قبولی داشته باشند. همچنین، تناوب کشت در دیم‌زارها مانند جایگزینی غلات با حبوبات به حفظ سلامت خاک و کاهش فرسایش کمک می‌کند، عاملی که در شرایط افزایش باران‌های سیل‌آسا (نتیجه تغییرات اقلیمی) اهمیت دوچندانی می‌یابد.
دیم‌زارها به دلیل عدم نیاز به شبکه‌های آبیاری انرژی‌بر، ردپای کربنی کمتری نسبت به کشاورزی صنعتی دارند. افزون بر این، خاک‌های تحت مدیریت دیم‌کاری در صورت بهره‌گیری از روش‌های حفاظتی مانند کشاورزی حفاظتی می‌توانند به عنوان مخازن طبیعی کربن عمل کنند. این نقش دوگانه (کاهش مصرف انرژی و ذخیره‌سازی کربن) باعث می‌شود دیم‌زارها نه تنها یک راهبرد انطباقی، بلکه بخشی از راه‌حل‌های کاهشی در برابر تغییرات اقلیمی باشند.
در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان، از خاورمیانه تا بخش‌هایی از آفریقا و آمریکای لاتین، دیم‌زارها ستون فقرات معیشت روستاییان فقیر هستند. پرورش محصولات دیم‌نیاز مانند ارزن یا سورگوم در آفریقا، یا کشت زیتون و انجیر در مدیترانه، قرن‌هاست که جوامع محلی را در برابر نوسانات بازار و سیاست‌های کلان مصون نگه داشته است. این سیستم‌ها با کاهش وابستگی به نهاده‌های خارجی (مانند سوخت برای پمپ‌های آب یا کودهای شیمیایی)، هزینه‌های تولید را پایین می‌آورند و در نتیجه، دسترسی فقرا به غذا را بهبود می‌بخشند.
با این حال، بهره‌وری پایین نسبی دیم‌زارها در مقایسه با کشاورزی صنعتی و کاهش پیش‌بینیناپذیر بارندگی‌ها، تهدیدی برای تداوم این سیستم‌ها محسوب می‌شود. برای تقویت نقش دیم‌زارها در عصر تغییرات اقلیمی، ترکیب دانش بومی با نوآوری‌های مدرن ضروری است. توسعه ارقام مقاوم به خشکی (مانند گندم‌های متحمل به تنش گرمایی)، استفاده از روش‌های جمع‌آوری آب باران (مانند سامانه‌های آبگیر سطوح کوچک)، و ترویج کشاورزی حفاظتی (با حداقل شخم و پوشش دائمی خاک) می‌توانند بازدهی دیم‌زارها را بدون افزایش مصرف منابع، بهبود بخشند.
با توجه به تأثیرات مخرب تغییرات اقلیمی بر منابع آبی ایران، اهمیت دیم‌زارها در تأمین امنیت غذایی کشور و ضرورت برنامه‌ریزی جامع برای توسعه این بخش بسیار حائز اهمیت است. ایران حدود ۸.۵ میلیون هکتار زمین دیم دارد که سالانه بیش از ۶.۵ میلیون هکتار آن زیر کشت می‌رود. متأسفانه، براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، سالانه به‌طور متوسط نیم‌میلیون هکتار از این اراضی به دلیل خشکسالی با کاهش شدید عملکرد یا حتی عدم امکان برداشت مواجه می‌شوند.
در جهانی که تغییرات اقلیمی مرزهای کشاورزی سنتی را جابه‌جا می‌کند، دیم‌زارها به عنوان میراثی تطبیق‌یافته با طبیعت، می‌توانند درس‌های ارزشمندی برای طراحی نظام‌های غذایی تاب‌آور ارائه دهند. سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های مرتبط با به‌نژادی گیاهان دیم، حمایت از کشاورزان خرده‌پا از طریق بیمه‌های اقلیمی، و ادغام دیم‌زارها در برنامه‌های ملی سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی، گام‌های کلیدی برای تبدیل این سیستم‌های به ظاهر ساده به پایگاهی برای امنیت غذایی پایدار هستند. در بلندمدت، احیای دیم‌کاری توسط وزارت جهاد کشاورزی نه یک بازگشت به گذشته، بلکه حرکتی به سوی آینده‌ای است که در آن کشاورزی بار دیگر با طبیعت هماهنگ می‌شود.
